دیابت خاموش یا پیش دیابت چیست؟
تعریف پیش دیابت
پیش دیابت به حالتی گفته می‌شود که قند خون فرد از حالت طبیعی بالاتر رفته است، اما هنوز آن‌قدر افزایش نیافته که به مرحله دیابت رسیده باشد. در پیش دیابت، انسولین که هورمون تنظیم‌کننده قند خون است، به‌درستی کار نمی‌کند. بنابراین سلول‌های انسولین ساز در پانکراس (لوزالمعده) تلاش می‌کنند انسولین بیشتری بسازند تا قند خون را کنترل کنند. ادامه یافتن این روند می‌تواند به‌مرورزمان باعث فرسوده‌شدن سلول‌های انسولین ساز و درنتیجه کم شدن میزان انسولین شود. بنابراین قند خون از محدوده طبیعی بالاتر می‌رود و فرد مستعد ابتلا به دیابت نوع 2 می‌شود. اما لزوماً همه افراد مبتلا به پیش دیابت، در آینده مبتلابه دیابت نوع 2 نمی‌شوند. زیرا می‌توان با رعایت سبک زندگی سالم، ازجمله انتخاب‌های غذایی سالم و داشتن فعالیت فیزیکی و… از پیشروی این روند جلوگیری کرد. پیش دیابت اسامی دیگری مانند پره دیابت، دیابت پنهان، دیابت لبِ مرز و دیابتِ خاموش نیز دارد. تشخیص و مدیریت دیابتِ خاموش اهمیت زیادی دارد. زیرا ممکن است دیابتِ خاموش، کاملاً بی علامت باشد اما آسیب‌های ناشی از قند بالا، به بدن شروع‌شده باشد.
افراد در معرض پیش دیابت
با تشخیص و درمان زودهنگام دیابت پیش دیابت، می‌توان قند خون را به حالت عادی برگرداند، یا حداقل سرعت پیشروی آن را کند نمود. به این منظور چنانچه فرد یکی از عوامل خطر زیر را داشته باشد، حتی اگر هیچگونه علامتی نداشته باشد، باید برای بررسی کردن قند خون خود، به پزشک مراجعه کند. این عوامل خطر عبارت‌اند از:
- اضافه‌وزن و چاقی (خصوصاً چاقی ناحیه شکم)
- نداشتن فعالیت بدنی
- سابقه دیابت در بستگان درجه‌یک
- سابقه دیابت بارداری
- فشارخون بالا
- بالا بودن چربی‌های خون (به‌ویژه تری گلیسیرید بالا و یا HDL پایین)
- سابقه تخمدان پلی کیستیک
- تکرر ادرار (خصوصاً در طی شب)
- احساس خستگی مفرط
- خارش یا برفک در ناحیه تناسلی
- تأخیر در بهبود زخم‌ها
- تشنگی زیاد
- تاری دید
- کاهش وزن بدون رعایت رژیم کاهش وزن
- سابقه بیماری‌های قلبی_عروقی
- بالا بودن مقاومت به انسولین در بدن
تشخیص پیش دیابت (عدد پیش دیابت)
معمولاً پزشک از طریق انجام حداقل یکی از آزمایش‌های زیر قادر به تشخیص پیش دیابت خواهد بود. در ادامه محدوده‌های تشخیص پیش دیابت در خصوص هریک از آزمایش‌ها بیان‌شده است.
- قند خون ناشتا: اگر قند خون ناشتا در محدوده 100 تا 125 mg/dl قرار داشته باشد.
- قند 2 ساعته: چنانچه محدوده قند خون 2 ساعته ی فرد (2 ساعت پس از خوردن 75 گرم گلوکز خوراکی)، بین 140 تا 199 باشد.
- هموگلوبین ای وان سی (HbA1c): درصورتی‌که هموگلوبین ای وان سی، در محدوده 4/6_7/5 باشد.
چنانچه نتایج آزمایش قند خون فرد در محدوده طبیعی باشد، توصیه می‌شود هر 3 سال یکبار آزمایش تکرار شود. حال اگر نتیجه آزمایش، مرحله پیش دیابت را نشان دهد، ضمن تغییر سبک زندگی باید سالانه، آزمایش قند خون تکرار شود.
درمان پیش دیابت
چنانچه فردی در بستگان درجه‌یک خود (پدر، مادر، خواهر یا برادر) سابقه ابتلا به دیابت نوع 2 داشته باشد، می‌تواند با اصلاح سبک زندگی از بروز دیابت پیشگیری کند یا حداقل پیشرفت آن به سمت دیابت نوع دو را به تعویق بیندازد. در برخی موارد پزشک در پیش دیابت دارو تجویز می‌کند، اما باید بدانید که در مرحله پیش دیابت، دارودرمانی به‌تنهایی کمک‌کننده نیست. بلکه حتماً باید فرد سبک زندگی سالمی نیز داشته باشد.
اصلاح سبک زندگی شامل موارد زیر می‌باشد:
- رعایت برنامه غذایی سالم
- انجام فعالیت بدنی
- کاهش وزن
- مدیریت استرس
- ترک دخانیات
- داشتن خواب مناسب
1- رعایت برنامه غذایی سالم
برنامه غذایی افراد پیش دیابتی باید متنوع، متعادل و متناسب با نیازهای بدن فرد باشد. انتخاب‌های غذایی اهمیت بسیاری دارد. توصیه می‌شود فرد از گروه سبزی‌ها به وفور در رژیم غذایی روزانه خود بگنجاند. همچنین به‌جای غلات تصفیه‌شده (مثل نان سفید برنج سفید و غلات بدون سبوس) از غلات کامل استفاده شود. غلات کامل حاوی ویتامین‌ها، مواد معدنی، سبوس یا فیبر هستند. آنزیم‌های گوارشی به‌راحتی نمی‌توانند نشاسته‌ای که همراه با سبوس و فیبر است را بشکنند و به قند تبدیل کنند. به همین دلیل مصرف غلات کامل که حاوی سبوس و فیبر هستند به کنترل بهتر قند خون کمک می‌کنند.
همچنین بهتر است در انتخاب منابع چربی دقت شود. چربی‌های غیراشباع که در روغن‌های گیاهی مایع مانند، روغن‌زیتون، مغزها، دانه‌ها و آووکادو وجود دارند، انتخاب‌های مناسب‌تری هستند. از سوی دیگر، چربی‌های ترانس که در کره، مارگارین، غذاهای سرخ‌شده و رستورانی، روغن‌های حیوانی و روغن‌های جامد هیدروژنه وجود دارند، انتخاب مناسبی نیستند. فرد مبتلا به‌پیش دیابت بهتر است از لبنیات کم‌چرب به‌جای انواع پرچرب آنها استفاده کند. همچنین مصرف زیاد پوره سیب‌زمینی، سیب‌زمینی سرخ‌شده، گوشت‌های قرمز یا فرآوری شده مثل سوسیس و کالباس در مسیر تغذیه سالم توصیه نمی‌شود.
رژیم غذایی افراد مبتلا به‌پیش دیابت باید محدود از کربوهیدرات‌های ساده (مانند قند و شکر) باشد. توصیه می‌شود به شکر پنهان موجود در خوراکی‌ها نیز توجه شود. زیرا تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف نوشیدنی‌ها و خوراکی‌های حاوی شکر می‌تواند باعث افزایش تری‌گلیسرید، کاهش HDL و افزایش مقاومت به انسولین شود. همه این موارد ازجمله عوامل خطر بروز دیابت، محسوب می‌شوند.
2- انجام فعالیت بدنی
جهت جلوگیری از ابتلا به‌پیش دیابت و دیابت نوع 2 توصیه می‌شود فرد به‌طور منظم فعالیت بدنی و ورزش انجام دهد. فعالیت ورزشی منظم یک جزء کلیدی در مدیریت دیابت به شمار می‌آید که از طریق افزایش مصرف قند خون، منجر به کاهش وزن و کنترل بهتر قند خون می‌شود. همچنین فعالیت بدنی می‌تواند حساسیت به انسولین را افزایش دهد و چربی شکمی را کاهش دهد. انجمن دیابت آمریکا برای مدیریت بهتر قند خون، توصیه می‌کند 150 دقیقه ورزش هوازی با شدت متوسط در هفته انجام شود. توصیه می‌شود این زمان بین 3 روز در هفته تقسیم شود. بنابراین ورزش منظم علاوه بر کاهش احتمال ابتلا به دیابت نوع 2 می‌تواند ریسک سایر بیماری‌های مزمن را کاهش دهد.
در کنار داشتن برنامه ورزشی، افزایش میزان فعالیت روزانه نیز حایز اهمیت است. مثلاً هنگام تماشای تلویزیون حرکات کششی انجام دهید، موقع صحبت با تلفن راه بروید یا خودروی خود راکمی دورتر از محل کار پارک کنید تا فرصتی برای پیاده‌روی داشته باشید.
3- کاهش وزن
اضافه‌وزن و چاقی یکی از مهمترین علل ایجاد پیش دیابت و دیابت نوع 2 می‌باشد. مطالعات نشان داده‌اند که در افراد پیش دیابت کاهش 5_10% وزن بدن تا حد زیادی می‌تواند از بروز دیابت نوع 2 پیشگیری کند یا حداقل بروز آن را به تعویق بیندازد. اگر اضافه‌وزن دارید استفاده از راهکارهای زیر کمک می‌کند تا غذای کمتری میل کنید:
- آهسته غذا بخورید تا مغز فرصت ارسال پیام‌های سیری به بدن را داشته باشد.
- پس از سیر شدن از سفره غذا فاصله بگیرید.
- مقابل تلویزیون غذا نخورید.
4- ترک مصرف دخانیات
یکی از عوامل خطر بروز دیابت مصرف سیگار، دخانیات و حتی سیگارهای الکترونیکی است. گفته می‌شود افراد سیگاری 30 تا 40% بیشتر از افراد غیر سیگاری در معرض ابتلا به دیابت نوع 2 قرار دارند. ترک سیگار و دخانیات در مسیر کنترل قند خون اهمیت بسیاری دارد؛ چراکه سیگار کشیدن به دلیل بالا رفتن مقاومت به انسولین، کنترل دیابت را دشوار می‌سازد. لازم به ذکر است افراد مبتلابه دیابت که سیگار می‌کشند، بیشتر از افراد مبتلابه دیابت غیر سیگاری در معرض ابتلا به عوارض دیابت، به‌ویژه عوارض قلبی ـ عروقی قرار دارند.
5- مدیریت استرس
بسیاری از ما استرسهای مختلفی را در طول زندگی تجربه می‌کنیم؛ چه استرسهای مقطعی مرتبط به یک‌زمان خاص و چه استرس مربوط به فشار کاری زیاد یا شرایط زندگی. استرس نه‌تنها باعث ایجاد احساس ناخوشایند در ما می‌شود، بلکه روی سلامتی و عملکرد بدن تأثیر می‌گذارد؛ در زمان استرس سطح هورمون‌های کورتیزول، اپی‌نفرین و گلوکاگون افزایش می‌یابد که اثر آنها ضد اثر انسولین است و منجر به افزایش قند خون می‌شوند. در این راستا ورزش‌هایی مانند یوگا می‌تواند کمک‌کننده باشد. استرس طولانی‌مدت می‌تواند زمینه‌ساز بروز بیماری‌های قلبی ـ عروقی، دیابت، افسردگی، فشارخون بالا و ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن شود. بنابراین بسیار مهم است که مدیریت استرس را جدی بگیریم. در صورت لزوم می‌توان از راهنمایی مشاورین، روانشناسان و متخصصین نیز کمک گرفت.
6-داشتن خواب مناسب
مطالعات نشانگر آن هستند که داشتن خواب کافی و باکیفیت شبانه، در کنترل قند خون و اشتها مؤثر است. چنانچه کمتر از 5 الی 6 ساعت خواب باکیفیت شبانه داشته باشید، این امر شما را در معرض خطر چاقی و دیابت نوع 2 قرار می‌دهد. چنانچه کیفیت خواب شما نامناسب است، از مصرف کافئین و الکل پرهیزکرده و تلاش کنید استرسهای خود را مدیریت کنید. درصورتی‌که مشکل خواب شما با رعایت این نکات برطرف نشد، بهتر است در این خصوص با پزشک خود مشورت کنید.
آمارها نشان می‌دهند حدود 90 درصد افراد تشخیص داده شده با دیابت، مبتلا به نوع 2 هستند که معمولا در سنین بالای 30 سال رخ می‌دهد و در گذشته به آن دیابت بزرگسالی گفته میشد اما امروزه با گسترش روزافزون چاقی در کودکان، این نوع دیابت در سنین پایین‌تر نیز دیده می‌شود.
تحقیقات اخیر نشان داده اند که نه تنها شیوع دیابت نوع 2 بلکه شیوع «پیش دیابت» نیز به شدت افزایش یافته است. پیش دیابت به شرایطی گفته می‌شود که سطح گلوکز خون از حد طبیعی بالاتر است، اما در اندازه معیارهای ابتلا به دیابت نیست. پیش دیابت با اختلال تحمل گلوکز، چاقی (به ویژه چاقی شکمی)، اختلال در چربی خون (به ویژه تری گلیسیرید بالا و یا HDL پایین) و فشارخون بالا مرتبط است. افرادی که در مرحله پیش دیابت قرار دارند، در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع دو هستند، اما خوشبختانه این اتفاق تا حد زیادی قابل پیشگیری است.
چه کسانی باید از نظر ابتلا به دیابت ارزیابی شوند؟
بزرگسالان دچار اضافه وزن که یکی از عوامل خطر زیر را دارا هستند، حتی اگر هیچگونه علامتی نداشته باشند قند خونشان را بررسی نمایند. این عوامل خطر عبارتند از:
- عدم فعالیت بدنی
- سابقه دیابت در افراد درجه یک خانواده
- سابقه دیابت بارداری
- فشار خون بالا
- هایپرلیپیدمی
- کیست تخمدان
- سابقه بیماری‌های قلبی عروقی
معیار تشخیص پیش دیابت چیست؟
با اندازه‌گیری قند خون فرد در شرایط آزمایشگاه، در صورتی‌که قند خون ناشتا در محدوده mg/dl 125-100 و قند خون دو ساعته (2 ساعت پس از خوردن 57 گرم گلوکز خوراکی) 199-140 و هموگلوبین ای‌وان‌سی (HbA1c) در محدوده 5/7 -6/4 باشد، فرد در مرحله “پیش دیابت” قرار دارد. چنانچه نتایج آزمایش قند خون فرد در محدوده طبیعی باشد، توصیه می‌شود هر سه سال یکبار آزمایش تکرار شود و اگر نتیجه آزمایش مرحله پیش دیابت را نشان دهد، ضمن تغییر سبک زندگی بایستی سالی یک مرتبه آزمایش اندازه‌گیری قند خون انجام شود.6
درمان پیش دیابت: دارودرمانی یا اصلاح سبک زندگی؟
اگرچه ژنتیک در بروز دیابت نوع 2 نقش دارد اما با اصلاح سبک زندگی می‌توان از بروز آن پیشگیری نمود. درمان اصلی در مرحله پیش دیابت، اصلاح سبک زندگی است که عبارت است از: رعایت برنامه غذایی سالم، انجام فعالیت بدنی، کاهش وزن، مدیریت استرس و ترک مصرف دخانیات در افرادی که از آن استفاده می‌کنند. اصلاح سبک زندگی می‌تواند پیش دیابت را درمان کند یا پیشرفت آن به دیابت نوع دو را به تعویق بیاندازد.
در برخی موارد پزشک در این مرحله نیز دارو تجویز می‌نماید، البته باید توجه داشت که در مرحله پیش دیابت، دارو درمانی به تنهایی نمی‌تواند مانع از گسترش و پیشرفت پیش دیابت به دیابت نوع 2 شود و حتما باید فرد سبک زندگی سالمی نیز داشته باشد.
اگر در مرحله پیش دیابت هستید، سبک زندگی خود را چگونه تغییر دهید؟
1) رعایت برنامه غذایی سالم
برنامه غذایی افراد پیش دیابتی باید متنوع و متعادل، غنی از سبزیجات پرفیبر و محدود از کربوهیدرات‌های زود جذب باشد. پیشنهاد می‌شود از غلات کامل به جای تصفیه شده استفاده کنید. غلات کامل حاوی ویتامین‌های ضروری، مواد معدنی موردنیاز بدن و همچنین سبوس یا فیبر هستند. آنزیم‌های گوارشی به راحتی نمی‌توانند نشاسته همراه با سبوس و فیبر را بشکنند و به گلوکز تبدیل کنند. به همین دلیل مصرف غلات کامل که حاوی سبوس و فیبر هستند به کنترل بهتر قند خون کمک می‌کنند. از طرف دیگر، نان سفید، برنج سفید، پوره سیب زمینی، دونات و بسیاری از غلات صبحانه منجر به افزایش قابل توجه قند خون خواهند شد. از مصرف نوشیدنی‌های حاوی شکر پرهیز کنید؛ چرا که منجر به افزایش وزن می‌شوند. همچنین تحقیقات زیادی نشان داده‌اند که مصرف زیاد نوشیدنی‌های حاوی شکر می‌تواند باعث افزایش تری‌گلیسرید، کاهش HDL و افزایش مقاومت به انسولین می‌شود که از عوامل خطر بروز دیابت هستند.
بهتر است در انتخاب منابع چربی دقت کنید. چربی‌های غیر اشباع که در روغن‌های گیاهی مایع نظیر روغن زیتون، مغزها و دانه‌ها و آووکادو وجود دارند، انتخاب‌های مناسب‌تری هستند. در مقابل، چربی‌های ترانس که در مارگارین، غذاهای سرخ شده و رستورانی و روغن‌های جامد هیدروژنه وجود دارند، نباید استفاده شوند. همچنین بهتر است از لبنیات کم چرب و پنیرهای کم چرب به جای انواع پرچرب آنها استفاده کنید.
2) انجام فعالیت بدنی
سبک زندگی فاقد تحرک کافی، عامل بروز بسیاری از بیماری‌های مزمن از جمله دیابت نوع 2 است، درنتیجه یک فعالیت ورزشی منظم باعث کاهش احتمال ابتلا به دیابت نوع 2 و سایر بیماری‌های مزمن خواهد شد. فعالیت ورزشی منظم یک جزء کلیدی در مدیریت دیابت است که با مصرف بیشتر قند خون، به کاهش وزن و کنترل بهتر قند خون کمک می‌کند. فعالیت بدنی می‌تواند حساسیت به انسولین را افزایش دهد و چربی شکمی را کاهش دهد. توصیه انجمن دیابت آمریکا 150 دقیقه در هفته ورزش هوازی با شدت متوسط است که این فعالیت ورزشی باید حداقل سه بار در هفته انجام شود.
به منظور پیشگیری از ابتلا به دیابت نوع 2 راهی بیابید که در طول روز بیشتر فعالیت داشته باشید. مثلاً هنگام تماشای تلویزیون پیاده روی کنید یا موقع صحبت با تلفن به جای نشستن راه بروید یا خودروی خود را کمی دورتر از محل کار پارک کنید تا فرصتی برای پیاده‌روی داشته باشید.
3) کاهش وزن
اضافه وزن و چاقی یکی از مهمترین علل بروز دیابت نوع 2 است. مطالعات نشان داده‌اند که در افراد پیش دیابت کاهش 7 درصد وزن بدن تا حد زیادی می‌تواند از بروز دیابت نوع 2 پیشگیری کند یا بروز آن را به تعویق بیاندازد. اگر اضافه وزن دارید استفاده از راه کارهای زیر کمک می‌کند تا غذای کمتری میل کنید:
سعی کنید آهسته غذا بخورید، زیرا دانشمندان معتقدند که حدود 20 دقیقه طول می‌کشد تا معده پیغام سیری را به مغز ارسال کند، از این رو سریع غذا خوردن، باعث می‌شود بیش از حد نیاز بدن غذا میل کنید. مقابل تلویزیون غذا نخورید. تماشای تلویزیون باعث می‌شود حجم بیشتری غذا بخورید.
4) ترک مصرف دخانیات
یکی از عوامل خطر بروز دیابت مصرف سیگار و سایر دخانیات و حتی سیگارهای الکترونیکی است. گفته می‌شود افراد سیگاری 30 تا 40 درصد بیشتر از افراد غیرسیگاری در معرض ابتلا به دیابت نوع 2 هستند. مشاوره در مورد قطع استعمال دخانیات باید در فرآیند مراقبت‌های دیابت مدنظر قرار گرفته شود، چرا که سیگار کشیدن کنترل دیابت را نیز دشوار می‌سازد. تحقیقات نشان داده‌اند افراد مبتلا به دیابت که سیگار می‌کشند، بیشتر از افراد مبتلا به دیابت غیرسیگاری در معرض ابتلا به عوارض دیررس دیابت به ویژه عوارض قلبی ـ عروقی قرار دارند.
5) مدیریت استرس
بسیاری از ما استرسهای مختلفی را در طول زندگی تجربه می‌کنیم؛ چه استرسهای مقطعی مرتبط به یک زمان خاص و چه استرس مربوط به فشار کاری زیاد یا شرایط زندگی. استرس نه تنها باعث ایجاد احساس ناخوشایند در ما می‌شود، بلکه روی سلامتی و عملکرد بدن نیز تأثیر می‌گذارد؛ در زمان استرس سطح هورمون‌های کورتیزول، اپی‌نفرین و گلوکاگن افزایش می‌یابد که اثر آنها ضد اثر انسولین است و منجر به افزایش قند خون می‌شوند. در این راستا ورزش‌هایی مانند یوگا می‌تواند کمک کننده باشد. استرس طولانی مدت می‌تواند زمینه ساز بروز بیماری‌های قلبی ـ عروقی، دیابت، افسردگی، فشار خون بالا و ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن باشد. بنابراین خیلی مهم است که آن را جدی بگیریم و در این زمینه می‌توانیم از راهنمایی مشاوران و روانشناسان متخصص نیز کمک بگیریم.